TIRANË - Edhe pse ndodh që një emër, për më tepër i shquar, merr historikisht një trajtë të caktuar, gjer edhe të gabuar, përsëri, onomastika, si fushë e studimit të emrave të përveçëm, shfaq mundësitë hulumtuese për të gjurmuar rreth origjinës, kuptimit dhe etimologjisë së atij emri në evolucionin e vet. Nga ky këndvështrim, nxitur nga një shkrim i revistës "Albania" (nr. 11, nëntor 1903) që po e botojmë këtu më poshtë, mund ta paraqesim në një formë të re mbiemrin e filantropit të madh shqiptar: Zhaba dhe jo Zhapa, siç njihet gjer më sot.
Është vetë Faik Konica që, me autoritetin e tij gjuhësor dhe eruditiv, këmbëngul për deformimin fonetik që i është bërë këtij mbiemri. Dhe kjo, thjesht për faktin se ai kërkon t'i japë këtij mbiemri kuptimin e vet të mirëfilltë me ngjyrim tërësisht shqiptar, duke hedhur poshtë mënyrën greke të shfaqjes së këtij mbiemri (Zappas apo Zapas).
Kuptohet se në mbiemrin Zhaba nuk kemi të bëjmë assesi me ndonjë nofkë, as me ndonjë mbiemër me konotacion negativ, e aq më pak fyes. Jo. Vëmë re, do thoshim, dukurinë e shqipes që shfaq një emër fisi apo një toponim nisur nga një element karakteristik natyror, dhe në rastin konkret zhaba e familjes së kafshëve amfibe.
Në këtë mënyrë do mund të shpjegohet se toponimi Labova e Zhabës që përcakton Labovën e Madhe në dallim nga Labova e Vogël, mund të jetë më i hershëm historikisht se vetë emri i Vangjel Zhapës, kur sot e kësaj dite thuhet se është pikërisht kjo figurë e shquar historike, shpallur "Nder i Kombit", që i ka dhënë emrin fshatit, nga gjiri i të cilit ai ka dalë.
Në këtë rast, kemi të drejtë të hamendësojmë se një toponim i tillë shqiptar i hershëm mund të ketë qenë i përligjur nga vetë relievi gjeografik që favorizonte ndoshta praninë e dikurshme të ndonjë zone moçalore dhe të botës amfibe në të, në luginën midis Drinos dhe malit të Lunxhërisë. Vetë fshatrat përreth, për më tepër, kanë emra toponimikë shqiptarë, Hundëkuq, Kodra, Shkalla e Zezë, Rrëzë, Tërbuq, etj. Në këtë rast, këmbëngulja e Faik Konicës për trajtën mbiemërore shqipe Zhaba dhe jo Zapas gjen, do thoshim, përligjjen e vet.
Jo rastësisht, dhe për herë të parë e të vetme te "Albania", Konica e firmos shkrimin portretizues "Vangjel Zhaba" me pseudonimin Dushku i Dodonës(1), si një përgjigje ndaj pretendimeve greke të megaliidhesë, duke bërë kështu një lidhje mjeshtërore midis Labovës së Zhabës nga njëra anë, dhe Dodonës, si kërthizë e Epirit dhe Çamërisë, nga ana tjetër, që të dyja treva po aq fqinje sa dhe shqiptare, etnikisht e historikisht.
Krejt shkrimin, Konica e ndërton në formë kujtimi, gati si rrëfenjë folklorike vjelë nga goja e një plaku të moçëm. E mbështet mbi një episod konkret nga jeta e Vangjel Zhabës, që shpëtoi nga vdekja vajzën e ish mbretit të Moldavisë Alexandru Moruzi, episod që, me sa duket, ka njohur dy variante: vuajtjet e princeshës së re nga një abces në këmbën e gangrenizuar që rrezikohej t'i pritej, si varianti më i njohur gjer më sot; dhe vuajtjet e saj si pasojë e një abcesi në gji (mastit) kur ajo ushqente foshnjën e vet, si një variant "i ri" nën penën e Konicës, mbështetur në kujtimet e plakut K.P.
Ky variant i fundit na duket më i besueshëm, për vetë shkakun e natyrshëm të sëmundjes në jetën plot përkujdesje të oborrit mbretëror dhe për vetë burimin nga është marrë. Sidoqoftë, Konica ngre lart këtu bëmën e Vangjel Zhabës dhe aftësitë e tij kirurgjikale e mjekësore, mbështetur mbi një traditë të hershme të gjithë zonës së Odrijës, Lunxhërisë e Dropullit, traditë e shtrirë edhe më tej, në krejt zonën e Bregut dhe të Himarës, siç na e vërteton Pouqueville, ish konsulli francez pranë Ali Pashë Tepelenës.
Sepse, në njihet historikisht që shqiptari ka pasur si zanat e mjeshtëri të tij luftën dhe armët, po aq njihet historikisht edhe tradita e tij në shërimin e plagëve që merrte në luftë. Dhe, nëse do duhej përcaktuar një ditë zanafilla e kirurgjisë shqiptare, këtë duhet ta kërkojmë të paktën që në fund të shekullit XVIII (1798), kur kirurgët shqiptarë të Athinës operonin me sukses jo vetëm plagë të infektuara në shesh të betejës, por edhe apendicite e hernie tek udhëtarët e huaj, si dhe inflamacione nga më të vështirat.
Vangjel Zhaba
Nga Faik Konica
Solli në shqipen e sotme Fotaq Andrea
Në kohë të gjyqit greko-rumun, emri i Zhabës u dëgjua më tepër se kurdoherë, prandaj nuk e shohim të paudhë t'u tregojmë këndonjësve të "Albania-s" se si i ndjeri Vangjel Zhaba (dhe jo Zapas) bëri gjënë e tij.
I lindur në Labovë, si tërë bashkëqytetarët e tij, Vangjeli u dha pas kirurgjisë (xherallëkut), e cila është e vetmja mjeshtëri e atij vendi.
Ndo se puna s'i vente mbarë, ndo se fati e mësoi, Vangjeli la Shqipërinë dhe vate në Vllahi. E bijë e Princit (atëherë Vllahia qe mbretëri), në atë kohë ish e sëmurë prej sisës dhe i kishin ardhur për me e vështru më të mëdhenjtë shëronjës të Austrisë, Gjermanisë dhe Francës. Si e panë, mjekët u mejtuan gjerë e gjatë dhe s'gjetën tjetër shpëtim, përveç t'i presin sisën. Në këtë, u kundërvu e ëma e çupës, për fat të mirë të së bijës dhe të Zhabës.
Na dëgjon dhe Vangjeli për këtë, dhe pa humbur kohë, si zemërfortë që ish, vete në pëllasë [pallat] duke kërkuar të shohë edhe ai princeshën. Ish i veshur edhe me floke. Shëronjësit, kur e panë, qeshën dhe thanë që jo vetëm flokati s'mund të shëronte princeshën, por edhe është turp të vërë dorë mbi të. [Në një mendje] Me ta ish dhe Princi; po Princesha, e ëma e çupës, si u mejtua mirë, e thërret Labovitin dhe i tregon të bijën që dhembjet e kishin mbajtur tri ditë pa gjumë.
Me të parë plagën, Zhaba qeshi dhe i tha:
- Çupa do të jetë mirë pas tri ditësh, dhe pas gjashtë orësh, do shikoni përparimin e mjekësisë sime; por, në qoftë që të mos bëhet kështu, lë kokën time në duart tuaja.
Pa humbur kohë, e mjera nënë mbyll odën e së bijës, që të mos hynte njeri i huaj veç saj, xherahut dhe së sëmurës. Vangjeli zbulon plagën dhe, si ja pa edhe një herë, zu ta thëthinjë me gojë një të katërt ore, sa i nxori një barrë qelb; çupa, e qetuar pak, e vdekur për gjumë kërkoi të flerë, pasi e lanë.
Kur hapën dyert, gjetën Princin në prag, ku i helmuar priste, dhe i mjerë kujtonte [parashikonte] të keqen.
- Si është çupa? – pyet të shoqen.
- Fle e qetuar.
I tërbuar nga gazi, vete u thotë mjekëve, të cilët mbetën të mahnitur...
Si fjeti tri orë çupa, e çuan prapë dhe [ai] ia thëthin sërish ndonjë të katërt ore plagën dhe prapë e lanë të flerë tri orë, dhe prapë e zgjuan. Këtë herë, çupa kërkoi të hajë. I sollën dhe hëngri, ia thëthiu sërish plagën dhe e lanë të flerë.
Tri ditë dhe tri net, as Princesha, as Zhaba s'u ndanë që përmbi krye të çupës. Pas tri ditësh, u hapën dyert që të hyjnë shëronjësit e Universiteteve të Parisit, Vjenës dhe Berlinit ku, të mahnitur, panë të qeshur princeshën e vogël t'i japë sisë foshnjës [së saj] nga sisa e sëmurë... përpara tri ditësh.
Të tërë i shtrënguan dorën Labovitit dhe e uruan.
Princi i dha për pagë dy çifligje dhe Princesha me fisin tjetër i mblodhi 10, 000 mince.
Kjo është historia e vërtetë e fitimit të emrit dhe kamjes prej Vangjel Zhabës. Këtë histori e dëgjova prej një plaku, Zotit K.P., i cili e njihte.
Kur vdiq Vangjeli, la ç'la në Greqi, po prapë s'e harroi të mjerën Labovë. La gjë [pasuri] dhe nga kajti [shuma] i kësaj gjëje, lahen gjithë pagimet e Labovës dhe kështu Labovitët s'paguajnë gjer më sot.
Të tilla histori di shumë dhe jam gati t'i shpall, në iu pëlqen këndonjësve të së ndershmes ALBANIA.(2)
Dushku i Dodonës. (Albania, nr. 11, nëntor 1903, viti 7.)
Redaksia Online
(E.Ç./shqiptarja.com)
Është vetë Faik Konica që, me autoritetin e tij gjuhësor dhe eruditiv, këmbëngul për deformimin fonetik që i është bërë këtij mbiemri. Dhe kjo, thjesht për faktin se ai kërkon t'i japë këtij mbiemri kuptimin e vet të mirëfilltë me ngjyrim tërësisht shqiptar, duke hedhur poshtë mënyrën greke të shfaqjes së këtij mbiemri (Zappas apo Zapas).
Kuptohet se në mbiemrin Zhaba nuk kemi të bëjmë assesi me ndonjë nofkë, as me ndonjë mbiemër me konotacion negativ, e aq më pak fyes. Jo. Vëmë re, do thoshim, dukurinë e shqipes që shfaq një emër fisi apo një toponim nisur nga një element karakteristik natyror, dhe në rastin konkret zhaba e familjes së kafshëve amfibe.
Në këtë mënyrë do mund të shpjegohet se toponimi Labova e Zhabës që përcakton Labovën e Madhe në dallim nga Labova e Vogël, mund të jetë më i hershëm historikisht se vetë emri i Vangjel Zhapës, kur sot e kësaj dite thuhet se është pikërisht kjo figurë e shquar historike, shpallur "Nder i Kombit", që i ka dhënë emrin fshatit, nga gjiri i të cilit ai ka dalë.
Në këtë rast, kemi të drejtë të hamendësojmë se një toponim i tillë shqiptar i hershëm mund të ketë qenë i përligjur nga vetë relievi gjeografik që favorizonte ndoshta praninë e dikurshme të ndonjë zone moçalore dhe të botës amfibe në të, në luginën midis Drinos dhe malit të Lunxhërisë. Vetë fshatrat përreth, për më tepër, kanë emra toponimikë shqiptarë, Hundëkuq, Kodra, Shkalla e Zezë, Rrëzë, Tërbuq, etj. Në këtë rast, këmbëngulja e Faik Konicës për trajtën mbiemërore shqipe Zhaba dhe jo Zapas gjen, do thoshim, përligjjen e vet.
Jo rastësisht, dhe për herë të parë e të vetme te "Albania", Konica e firmos shkrimin portretizues "Vangjel Zhaba" me pseudonimin Dushku i Dodonës(1), si një përgjigje ndaj pretendimeve greke të megaliidhesë, duke bërë kështu një lidhje mjeshtërore midis Labovës së Zhabës nga njëra anë, dhe Dodonës, si kërthizë e Epirit dhe Çamërisë, nga ana tjetër, që të dyja treva po aq fqinje sa dhe shqiptare, etnikisht e historikisht.
Krejt shkrimin, Konica e ndërton në formë kujtimi, gati si rrëfenjë folklorike vjelë nga goja e një plaku të moçëm. E mbështet mbi një episod konkret nga jeta e Vangjel Zhabës, që shpëtoi nga vdekja vajzën e ish mbretit të Moldavisë Alexandru Moruzi, episod që, me sa duket, ka njohur dy variante: vuajtjet e princeshës së re nga një abces në këmbën e gangrenizuar që rrezikohej t'i pritej, si varianti më i njohur gjer më sot; dhe vuajtjet e saj si pasojë e një abcesi në gji (mastit) kur ajo ushqente foshnjën e vet, si një variant "i ri" nën penën e Konicës, mbështetur në kujtimet e plakut K.P.
Ky variant i fundit na duket më i besueshëm, për vetë shkakun e natyrshëm të sëmundjes në jetën plot përkujdesje të oborrit mbretëror dhe për vetë burimin nga është marrë. Sidoqoftë, Konica ngre lart këtu bëmën e Vangjel Zhabës dhe aftësitë e tij kirurgjikale e mjekësore, mbështetur mbi një traditë të hershme të gjithë zonës së Odrijës, Lunxhërisë e Dropullit, traditë e shtrirë edhe më tej, në krejt zonën e Bregut dhe të Himarës, siç na e vërteton Pouqueville, ish konsulli francez pranë Ali Pashë Tepelenës.
Sepse, në njihet historikisht që shqiptari ka pasur si zanat e mjeshtëri të tij luftën dhe armët, po aq njihet historikisht edhe tradita e tij në shërimin e plagëve që merrte në luftë. Dhe, nëse do duhej përcaktuar një ditë zanafilla e kirurgjisë shqiptare, këtë duhet ta kërkojmë të paktën që në fund të shekullit XVIII (1798), kur kirurgët shqiptarë të Athinës operonin me sukses jo vetëm plagë të infektuara në shesh të betejës, por edhe apendicite e hernie tek udhëtarët e huaj, si dhe inflamacione nga më të vështirat.
Vangjel Zhaba
Nga Faik Konica
Solli në shqipen e sotme Fotaq Andrea
Në kohë të gjyqit greko-rumun, emri i Zhabës u dëgjua më tepër se kurdoherë, prandaj nuk e shohim të paudhë t'u tregojmë këndonjësve të "Albania-s" se si i ndjeri Vangjel Zhaba (dhe jo Zapas) bëri gjënë e tij.
I lindur në Labovë, si tërë bashkëqytetarët e tij, Vangjeli u dha pas kirurgjisë (xherallëkut), e cila është e vetmja mjeshtëri e atij vendi.
Ndo se puna s'i vente mbarë, ndo se fati e mësoi, Vangjeli la Shqipërinë dhe vate në Vllahi. E bijë e Princit (atëherë Vllahia qe mbretëri), në atë kohë ish e sëmurë prej sisës dhe i kishin ardhur për me e vështru më të mëdhenjtë shëronjës të Austrisë, Gjermanisë dhe Francës. Si e panë, mjekët u mejtuan gjerë e gjatë dhe s'gjetën tjetër shpëtim, përveç t'i presin sisën. Në këtë, u kundërvu e ëma e çupës, për fat të mirë të së bijës dhe të Zhabës.
Na dëgjon dhe Vangjeli për këtë, dhe pa humbur kohë, si zemërfortë që ish, vete në pëllasë [pallat] duke kërkuar të shohë edhe ai princeshën. Ish i veshur edhe me floke. Shëronjësit, kur e panë, qeshën dhe thanë që jo vetëm flokati s'mund të shëronte princeshën, por edhe është turp të vërë dorë mbi të. [Në një mendje] Me ta ish dhe Princi; po Princesha, e ëma e çupës, si u mejtua mirë, e thërret Labovitin dhe i tregon të bijën që dhembjet e kishin mbajtur tri ditë pa gjumë.
Me të parë plagën, Zhaba qeshi dhe i tha:
- Çupa do të jetë mirë pas tri ditësh, dhe pas gjashtë orësh, do shikoni përparimin e mjekësisë sime; por, në qoftë që të mos bëhet kështu, lë kokën time në duart tuaja.
Pa humbur kohë, e mjera nënë mbyll odën e së bijës, që të mos hynte njeri i huaj veç saj, xherahut dhe së sëmurës. Vangjeli zbulon plagën dhe, si ja pa edhe një herë, zu ta thëthinjë me gojë një të katërt ore, sa i nxori një barrë qelb; çupa, e qetuar pak, e vdekur për gjumë kërkoi të flerë, pasi e lanë.
Kur hapën dyert, gjetën Princin në prag, ku i helmuar priste, dhe i mjerë kujtonte [parashikonte] të keqen.
- Si është çupa? – pyet të shoqen.
- Fle e qetuar.
I tërbuar nga gazi, vete u thotë mjekëve, të cilët mbetën të mahnitur...
Si fjeti tri orë çupa, e çuan prapë dhe [ai] ia thëthin sërish ndonjë të katërt ore plagën dhe prapë e lanë të flerë tri orë, dhe prapë e zgjuan. Këtë herë, çupa kërkoi të hajë. I sollën dhe hëngri, ia thëthiu sërish plagën dhe e lanë të flerë.
Tri ditë dhe tri net, as Princesha, as Zhaba s'u ndanë që përmbi krye të çupës. Pas tri ditësh, u hapën dyert që të hyjnë shëronjësit e Universiteteve të Parisit, Vjenës dhe Berlinit ku, të mahnitur, panë të qeshur princeshën e vogël t'i japë sisë foshnjës [së saj] nga sisa e sëmurë... përpara tri ditësh.
Të tërë i shtrënguan dorën Labovitit dhe e uruan.
Princi i dha për pagë dy çifligje dhe Princesha me fisin tjetër i mblodhi 10, 000 mince.
Kjo është historia e vërtetë e fitimit të emrit dhe kamjes prej Vangjel Zhabës. Këtë histori e dëgjova prej një plaku, Zotit K.P., i cili e njihte.
Kur vdiq Vangjeli, la ç'la në Greqi, po prapë s'e harroi të mjerën Labovë. La gjë [pasuri] dhe nga kajti [shuma] i kësaj gjëje, lahen gjithë pagimet e Labovës dhe kështu Labovitët s'paguajnë gjer më sot.
Të tilla histori di shumë dhe jam gati t'i shpall, në iu pëlqen këndonjësve të së ndershmes ALBANIA.(2)
Dushku i Dodonës. (Albania, nr. 11, nëntor 1903, viti 7.)
Redaksia Online
(E.Ç./shqiptarja.com)