TIRANË - Një vend të shquar nderi në raport me Beçikemin zë humanisti shqiptar Luka Ulqinaku (Lucas Olchinensis por edhe Panaetius) i cili ka qënë një emër i pa njohur në shkencën albanollogjike mes humanistëve shqiptarë. Veprimtarija e tij është zhvilluar kryesisht në gjysmën e parë të shekullit të XVI. Është i njohur si jurist, foîlolog, editor dhe ka kujdesur botimin e mbi 15 veprave të ndryshme mes të cilave bëjnë pjesë autorë të shquar si Tit Livi, Ciceroni, Virgjili, Diomedes, Plautit, Marsilio Ficino, komentet e Shën Tomasos mbi Etiketën e Aristotelit etj..
Raportet e tij të bashkëpunimit me Marin Beçikemin sipas ngjasave duhet të kenë nisur shumë herët, ndoshta qysh nga jeta studentore meqënëse që të dy në forma të ndryshme ishin të lidhur me Ulqinin, të dy kishin studjuar për drejtësi mirëpo nga mënyra se si Ulqinaku i drejtohet humanistit tonë të le përshtypjen se ka qëne disi më i ri se Beçikemi. Mundësia për t'i dokumetuar këto mardhënie për momentin verifikohet shumë vite më vonë nga jeta e tyre rinore.
Më 10 maj 1519 u publikua në Venedik një përmbledhje e veprave virgjiliane e cila kishte pasur si kujdestar pikërisht Luka Ulqinakun (Vergilius cum commentariis. Opera Vergiliana... antea corrupta & mendosa... in integrum restituta...Venetiis ... impensis tamen d. Luce Antonii de Giunta, 1519 die X mensis Maii). Këtë vepër Ulqinaku ja dedikon Marin Beçikemit me që e dinte se ai ishte një studiues i apasionuar i Virgjilit dhe me këtë rast, me një dashamirësi të shquar kundrejt humanistit tonë, tenton të tërheqë vëmëndjen me aluzione të ndryshme me qëllim që t'u tregojë lexuesve se Marini i Shkodrës ishte vetëm një.
Përsa i përket pasionit e angazhimit të Beçikemit për Virgjilin është një fakt i mirë njohur dhe gjërësisht i dokumetuar nga shumë burime. Dokumetohet në vitet 1492-95 kur nisi profesionin e profesorit ne Raguza dhe i dedikon sentit raguzan Qortime dhe vërjtje mbi Virgjilin, Ovidin, Ciceronin, Servium dhe Prishianin (Castigationes et observationes in Virgilium, Ovidium, Ciceronem, Servium et Priscianum) (H.M.Allen: Opvs epistolarvm Des. Erasmi Roterodami Tom. VI, 1525-1527, Oxonii 1992, f. 141, n* 83.).
E konfermon huamisti dhe miku i tij shumë i afërt Giovanni Britanico kur Beçikemi bënte profesorin në Breshia dhe kishte gati për botim : Disa vërejtje Virgjililiane; Vërejtje mbi Livin e Fabion; Komente mbi Perseun etj (Clough1970). Na e konfermon Marino Sanudo që asisaton gjatë leksioneve të tij në shkollën e kancelarisë në Venedik më 1509 kur ai mbante leksione mbi Plinin, Ciceronin e Virgjilin gjatë mëngjezeve dhe më pas i diskutonte me studentët gjatë mbrëmjes për të cilat Sanudo thotë se ishte një pamje shumë bukur t'i shikoje (la sera disputano insieme, ch'è bel veder) (M. Sanudo: Diarii, XII, Col. 296.)
Mirëpo dashamirësia dhe pasioni për Virgjilin, për poetin andin, do të manifestohej edhe në i ashtuqojturi Barleti që nuk mund të kishte dëshira dhe pasione të ndryshme nga ato të Beçikemit.
...Po të kisha mundësi- shkruan ai në De Obsidione Scodrensi (1504) - të këndoja edhe unë ashtu si i këndon poeti andin udhëheqsit dardan, kurrë s'do ta kaloja në heshtje dhe me mosmirënjohje një ngjarje kaq të rëndësishme..(M. Barleti: Rrethimi i Shkodrës-T. 1982, 24 e n* 4.)
Ja pra duke ditur këtë angazhim konstant të Beçikemit drejt Virgjilit në hyrjen dedikuse në veprën e sipërcituar Luka do të shkruajë :
...të gjitha korigjimet, cilado qofshin ato, o Marini im, janë rishqyrtuar nën emrin tënd, po ta dërgoj si dhuratë ty që deri në majat e thonjve ke zbukuruar shpirtin tënd me literaturë greke dhe latine në një mënyrë të tillë që ti ngjan të jesh pothuajse i vetmi ndriçim jo vetëm i Shkodrës të pamposhtëme por edhe i gjithë Italisë...
Duke lënë mënjanë ekzagjerimet gjejmë këtu aludimin e parë ku Ulqinaku përjashton të ashtuqojturin Barleti si një figurë qëndrore e Shkodrës. Më pas ai i numuron me radhë Beçikemit një sërë meritash si humanist e si profesor në Raguza, Breshia e Padova duke qëndruar tek fakti i mësimdhënjes së tij:
...i je drejtuar studiuesve të literaturës me leksione të një dobie të përgjithëshme deri në atë pikë sa, falë mësimdhëjeve të tua, universitete të tërë në Itali kanë mundur të shkëlqejnë lehtësisht...
Në lidhje me këtë komunikim të Luka Ulqinakut njihet një rast në Romë ku më 1510 u botua një veprë pliniane sipas modelit të veprave të Beçikemit. Autor nër këtë rast kishte qënë Antonio Fabri nga Ferrara që kishte dhënë mësime si në qytetin e tij të lindjes po ashtu edhe në Romë më 1514.
Luka vazhdon dedikimin me respektin më të madh duke e ngritur Beçikemin në piedestalin më të lartë të nderit:
Në fakt pastaj si mund të le në heshtje meritat e tjera, që në gojë të të gjithëve të lavdërojnë ty me një adhurim dinjitoz; nuk ka asnjë që të mohojë se sa i zoti je si orator, aq shumë sa në kohët e sotme mund të shikosh pak veta të barabartë me ty.
Hesht për ndershmërinë, kujdesin e virtytet e tua të shumëllojshme dhe lëvdat e shkëlqyera të qytetit të famshëm të Shkodrës, që kur Muhameti, sundues i botës, vendosi një ushtëri që zgjati një vit, me dyqindmijë ushtarë, e mundi ta rrethonte me një sulm që nuk ishte dëgjuar kurë më parë, aplikovi të gjitha llojet e vuajtjeve, që shpirti lebetitet t'i tregojë, pas një shkatrimi të çdo lloj ndërtese publike dhe private, u hodh në beteja (për kalanë) trup me trup më shumë se një herë, dhe u spraps nga një mijë e pesqind shkodranë me turp shumë të madh për ata...e nuk mund të merte dot as lavdinë për shkak të largimit vullnetar të qytetarëve. I përshkruan të gjitha këto gjëra saktësisht në Historitë e tij Marin Barleti i Shkodrës, për të cilat u interesua, i pa dhe dha dëshmi, e nga shumë, që takohen në raportet e ngjarjeve njerzore , e dimë që paraqiti një dëshmi të vërtetë.
Shtoj për këtë, o Marini im, se Virgjili më parë ishte i gabuar dhe i ndryshuar, është korigjuar nga unë me kujdesin më të madh...
Bie në sy fakti se Beçikemi paraqitet i nderuar dhe i respektuar prej të gjithëve por edhe me lëvdata shumë të shkëlqyera nga qyteti e qytetarët e Shkodrës duke e vlerësuar si një nga oratorët e pakët e më të shquar të kohës. Fill pas këtij prezantimi përmënd luftën heroike të Shkodrës e kalimthi do përmëndë edhe Barletin që i ka pasqyruar këto ngjarje në historitë e tij.
Ulqinaku edhe pse duket njeri me shumë edukatë nuk mer mundimin, ashtu si e kërkonte etiketa e kohës, ta cilësojë Barletin : i ndershmi, prifti apo famulltari Marin Barleti, meqënëse sipas disa dokumentave të kohës i ashtuqojturi Barleti mbas 28 shtatorit 1494 duhej të kishte filluar veprimtarinë si prift në Piovene të Viçencës (P. Gios : Tra l'Astico e il Brenta. Trento 1997, f. 56, 77). Veç kësaj është edhe fakti i mirëditur se në veprën për të cilën na flet Ulqinaku autori e kishte prezantuar vehten si: Marini Barletii Sacerdotis scodrensis. Nga ana tjetër Ulqinaku nuk i njeh Barletit as ndonjë cilësi si orator e këtë mjeshtëri kaq të veçantë e të shquar ndër shkodranët e kishte pasur vetëm Beçikemit që e dalloheshe mbi të gjithë bile edhe në Itali.
Mirëpo i ashtuqojturi Barleti na del në veprat e tij po aq orator sa Beçikemi. Në Historia e Skëndërbeut gjejmë 108 fjalime dhe letra të ndara në mënyrë të barabartë ku 54 i takojnë Skendërbeut si protagonisti i historisë dhe 54 personave të tjerë. Një shpërndarje kaq të përsosur mund ta bënte vetëm një specialit i artit oratorik. Në një farë mënyre i vetëqojturi Barleti zbulon vetvehten edhe pa marë në konsidertatë thënjen e Paolo Giovios kur thotë se ai e shkrojti veprën me atë elokuencë që zotëronte [Karanxha2010: 17 dhe n* 2, 3] duke nënkuptuar Beçikemin.
Duke u kthyer tek dedikimi i Ulqinakut vemë re se ai nuk shtyhet që ta deklarojë Barletin as si pjesmarës të drejtpërdrejtë në rrethimin e dytë të Shkodrës dhe as si autorin e një tjetër vepre akoma më të madhe siç duhej të ishte Historia e Skëndërbeut e pretenduar akoma sot prej shumë studiuesish si një botim i vitit 1510. Kuptohet këtë të fundit nuk kishte si ta deklaronte se kjo vepër më 1519 nuk kishte parë akoma dritën e botimit.
40 vjet pasi kishte ndodhur lufta e Shkodrës dhe 15 vjet pasi ishte botuar ‘De obsidione Scodrensi’, Luka Ulqinaku bën një rikujtesë pranë emrit të Marin Beçikemit edhe për të vetëqojturin Barleti. Siç shihet me pak fjalë e në një formë të qortuar por edhe për të treguar se ajo vazhdonte të ruante akoma vlerat e saj. Fill pas këtij mesazhi ndron menjëherë argumetin e me një thirje plot respekt e dhimbsuri për Marinin i treguar se ka bërë gjithçka që mund të bëhej për të ndrequr gabimet në veprën e Virgjilit mirëpo nuk përmënd faktin që kalimthi ka korigjuar edhe veprën e të ashtuqojturit Barletit.
Ai ka ulur numurin e rrethuesve në 200 mijë vetë (në vepër shpihet deri në 350 mijë vetë ) dhe duke sugjeruar për të rrethuarit brenda kalasë 1500 veta (në vepër ka vetëm aludime por nuk jepet asnjë shifër e përgjithshme. Në fakt kanë qënë 1600 ushtarë mercenarë dhe 1800 vendalinj). Këto shifra të korigjuara apo të plotësuara Ulqinakut nuk mund t'ja jepte askush tjetër veç Beçikemit që i njihte mirë detajt, gabimet apo mungesat në atë vepër. Kështu Ulqinaku me nota pezmatimi na komunikon se veç këtyre i mbetet akoma edhe diçka tjetër e rëndësishme që ai kishte mundësinë ta ndreqte qoftë edhe me një fjalë të vetme por këtë fakt e le në mirëbesim të lexuesve të mënçur me shpresën që ta kuptojnë vetë mbasi është “lehtë të shikohet”. Dedikimi mbyllet me fjalët:
Po i le (këtu) mënjane gabimet (e tjera) dhe (gjithë) pakujdesite, qe jane te pafundme, dhe per ta thene me nje fjale të vetme, vetëm nje korigjim do të mundnja ta ndreqnja, pikërisht atë, që është e lehte të shikohet. Qofsh mire o Marini im, dhe do të desha të të bindnja per nder te Atdheut, nga i cili kam pasur mbi të gjitha bindjen qe ti je per mua nje Atë shume i nderuar.
Në qoftë se Ulqinaku ishte ndërgjegjësuar bindshëm e me kopetencë të plotë për hir të Atdheut e cilëson atë si një Atë shumë i nderuar nuk duhet të ketë asnjë arsye që edhe të tjerët të mos ta shikojnë dhe të mos ta nderojnë atë si Babain e kombit shqiptar. Ky ishte dedikimi monumental, jo aq i thjeshtë për ta kuptuar, por që e vendoste Beçikemin, dhe jo Barletin, në piedestalin më të lartë të historisë, kulturës dhe identitetit shqiptar.
Disa herë në dedikim përdoren fjalët: patria(Atdhe) dhe patrem charissimum (Atë i shtrenjtë) të lidhura me emrin e Beçikemit. Më shumë se kaq Ulqinaku nuk mund të theshte. Ishin të mjaftueshme aluzionet mbasi nuk mund ta shpallte publikisht kush ishte ai Barlet kur akoma priteshe momenti i përshtatshëm që të dilte në dritë me po këtë pseudonim kryevepra e tij Historia de Vita et gestis Scanderbegi (1522) për të cilën kishte punura gati 18 vjet.
Ulqinaku e dinte mirë këtë gjë e nuk mungoj të jepte kontributin e vet për botimin e veprës(I. Karanxha: Dy shqiptarë në fillimet e editorisë veneziane : Luka Ulqinaku, Bernardino de Vitali. Tirana observer 20 mars, 2011). Si konkluzion mund te themi se dedikimi monumental dhe disi i kriptuar i Luka Ulqinakut, që paraprin me gati 30 vjet deklartën e Paolo Giovios për Beçikemin, ka mbetur i pa njohur në kulturën evropiane e po ashtu edhe në shkencën e kulturën e sotme shqiptare e cila duket pak e intresuar mbi këtë argument.
(Nxjerë me shkurtime nga një studim i pabotuar i vitit 2014.)
Firenze 17. 03. 2016
Redaksia Online
(E.Ç./Shqiptarja.com)
Raportet e tij të bashkëpunimit me Marin Beçikemin sipas ngjasave duhet të kenë nisur shumë herët, ndoshta qysh nga jeta studentore meqënëse që të dy në forma të ndryshme ishin të lidhur me Ulqinin, të dy kishin studjuar për drejtësi mirëpo nga mënyra se si Ulqinaku i drejtohet humanistit tonë të le përshtypjen se ka qëne disi më i ri se Beçikemi. Mundësia për t'i dokumetuar këto mardhënie për momentin verifikohet shumë vite më vonë nga jeta e tyre rinore.
Më 10 maj 1519 u publikua në Venedik një përmbledhje e veprave virgjiliane e cila kishte pasur si kujdestar pikërisht Luka Ulqinakun (Vergilius cum commentariis. Opera Vergiliana... antea corrupta & mendosa... in integrum restituta...Venetiis ... impensis tamen d. Luce Antonii de Giunta, 1519 die X mensis Maii). Këtë vepër Ulqinaku ja dedikon Marin Beçikemit me që e dinte se ai ishte një studiues i apasionuar i Virgjilit dhe me këtë rast, me një dashamirësi të shquar kundrejt humanistit tonë, tenton të tërheqë vëmëndjen me aluzione të ndryshme me qëllim që t'u tregojë lexuesve se Marini i Shkodrës ishte vetëm një.
Përsa i përket pasionit e angazhimit të Beçikemit për Virgjilin është një fakt i mirë njohur dhe gjërësisht i dokumetuar nga shumë burime. Dokumetohet në vitet 1492-95 kur nisi profesionin e profesorit ne Raguza dhe i dedikon sentit raguzan Qortime dhe vërjtje mbi Virgjilin, Ovidin, Ciceronin, Servium dhe Prishianin (Castigationes et observationes in Virgilium, Ovidium, Ciceronem, Servium et Priscianum) (H.M.Allen: Opvs epistolarvm Des. Erasmi Roterodami Tom. VI, 1525-1527, Oxonii 1992, f. 141, n* 83.).
E konfermon huamisti dhe miku i tij shumë i afërt Giovanni Britanico kur Beçikemi bënte profesorin në Breshia dhe kishte gati për botim : Disa vërejtje Virgjililiane; Vërejtje mbi Livin e Fabion; Komente mbi Perseun etj (Clough1970). Na e konfermon Marino Sanudo që asisaton gjatë leksioneve të tij në shkollën e kancelarisë në Venedik më 1509 kur ai mbante leksione mbi Plinin, Ciceronin e Virgjilin gjatë mëngjezeve dhe më pas i diskutonte me studentët gjatë mbrëmjes për të cilat Sanudo thotë se ishte një pamje shumë bukur t'i shikoje (la sera disputano insieme, ch'è bel veder) (M. Sanudo: Diarii, XII, Col. 296.)
Mirëpo dashamirësia dhe pasioni për Virgjilin, për poetin andin, do të manifestohej edhe në i ashtuqojturi Barleti që nuk mund të kishte dëshira dhe pasione të ndryshme nga ato të Beçikemit.
...Po të kisha mundësi- shkruan ai në De Obsidione Scodrensi (1504) - të këndoja edhe unë ashtu si i këndon poeti andin udhëheqsit dardan, kurrë s'do ta kaloja në heshtje dhe me mosmirënjohje një ngjarje kaq të rëndësishme..(M. Barleti: Rrethimi i Shkodrës-T. 1982, 24 e n* 4.)
Ja pra duke ditur këtë angazhim konstant të Beçikemit drejt Virgjilit në hyrjen dedikuse në veprën e sipërcituar Luka do të shkruajë :
...të gjitha korigjimet, cilado qofshin ato, o Marini im, janë rishqyrtuar nën emrin tënd, po ta dërgoj si dhuratë ty që deri në majat e thonjve ke zbukuruar shpirtin tënd me literaturë greke dhe latine në një mënyrë të tillë që ti ngjan të jesh pothuajse i vetmi ndriçim jo vetëm i Shkodrës të pamposhtëme por edhe i gjithë Italisë...
Duke lënë mënjanë ekzagjerimet gjejmë këtu aludimin e parë ku Ulqinaku përjashton të ashtuqojturin Barleti si një figurë qëndrore e Shkodrës. Më pas ai i numuron me radhë Beçikemit një sërë meritash si humanist e si profesor në Raguza, Breshia e Padova duke qëndruar tek fakti i mësimdhënjes së tij:
...i je drejtuar studiuesve të literaturës me leksione të një dobie të përgjithëshme deri në atë pikë sa, falë mësimdhëjeve të tua, universitete të tërë në Itali kanë mundur të shkëlqejnë lehtësisht...
Në lidhje me këtë komunikim të Luka Ulqinakut njihet një rast në Romë ku më 1510 u botua një veprë pliniane sipas modelit të veprave të Beçikemit. Autor nër këtë rast kishte qënë Antonio Fabri nga Ferrara që kishte dhënë mësime si në qytetin e tij të lindjes po ashtu edhe në Romë më 1514.
Luka vazhdon dedikimin me respektin më të madh duke e ngritur Beçikemin në piedestalin më të lartë të nderit:
Në fakt pastaj si mund të le në heshtje meritat e tjera, që në gojë të të gjithëve të lavdërojnë ty me një adhurim dinjitoz; nuk ka asnjë që të mohojë se sa i zoti je si orator, aq shumë sa në kohët e sotme mund të shikosh pak veta të barabartë me ty.
Hesht për ndershmërinë, kujdesin e virtytet e tua të shumëllojshme dhe lëvdat e shkëlqyera të qytetit të famshëm të Shkodrës, që kur Muhameti, sundues i botës, vendosi një ushtëri që zgjati një vit, me dyqindmijë ushtarë, e mundi ta rrethonte me një sulm që nuk ishte dëgjuar kurë më parë, aplikovi të gjitha llojet e vuajtjeve, që shpirti lebetitet t'i tregojë, pas një shkatrimi të çdo lloj ndërtese publike dhe private, u hodh në beteja (për kalanë) trup me trup më shumë se një herë, dhe u spraps nga një mijë e pesqind shkodranë me turp shumë të madh për ata...e nuk mund të merte dot as lavdinë për shkak të largimit vullnetar të qytetarëve. I përshkruan të gjitha këto gjëra saktësisht në Historitë e tij Marin Barleti i Shkodrës, për të cilat u interesua, i pa dhe dha dëshmi, e nga shumë, që takohen në raportet e ngjarjeve njerzore , e dimë që paraqiti një dëshmi të vërtetë.
Shtoj për këtë, o Marini im, se Virgjili më parë ishte i gabuar dhe i ndryshuar, është korigjuar nga unë me kujdesin më të madh...
Bie në sy fakti se Beçikemi paraqitet i nderuar dhe i respektuar prej të gjithëve por edhe me lëvdata shumë të shkëlqyera nga qyteti e qytetarët e Shkodrës duke e vlerësuar si një nga oratorët e pakët e më të shquar të kohës. Fill pas këtij prezantimi përmënd luftën heroike të Shkodrës e kalimthi do përmëndë edhe Barletin që i ka pasqyruar këto ngjarje në historitë e tij.
Ulqinaku edhe pse duket njeri me shumë edukatë nuk mer mundimin, ashtu si e kërkonte etiketa e kohës, ta cilësojë Barletin : i ndershmi, prifti apo famulltari Marin Barleti, meqënëse sipas disa dokumentave të kohës i ashtuqojturi Barleti mbas 28 shtatorit 1494 duhej të kishte filluar veprimtarinë si prift në Piovene të Viçencës (P. Gios : Tra l'Astico e il Brenta. Trento 1997, f. 56, 77). Veç kësaj është edhe fakti i mirëditur se në veprën për të cilën na flet Ulqinaku autori e kishte prezantuar vehten si: Marini Barletii Sacerdotis scodrensis. Nga ana tjetër Ulqinaku nuk i njeh Barletit as ndonjë cilësi si orator e këtë mjeshtëri kaq të veçantë e të shquar ndër shkodranët e kishte pasur vetëm Beçikemit që e dalloheshe mbi të gjithë bile edhe në Itali.
Mirëpo i ashtuqojturi Barleti na del në veprat e tij po aq orator sa Beçikemi. Në Historia e Skëndërbeut gjejmë 108 fjalime dhe letra të ndara në mënyrë të barabartë ku 54 i takojnë Skendërbeut si protagonisti i historisë dhe 54 personave të tjerë. Një shpërndarje kaq të përsosur mund ta bënte vetëm një specialit i artit oratorik. Në një farë mënyre i vetëqojturi Barleti zbulon vetvehten edhe pa marë në konsidertatë thënjen e Paolo Giovios kur thotë se ai e shkrojti veprën me atë elokuencë që zotëronte [Karanxha2010: 17 dhe n* 2, 3] duke nënkuptuar Beçikemin.
Duke u kthyer tek dedikimi i Ulqinakut vemë re se ai nuk shtyhet që ta deklarojë Barletin as si pjesmarës të drejtpërdrejtë në rrethimin e dytë të Shkodrës dhe as si autorin e një tjetër vepre akoma më të madhe siç duhej të ishte Historia e Skëndërbeut e pretenduar akoma sot prej shumë studiuesish si një botim i vitit 1510. Kuptohet këtë të fundit nuk kishte si ta deklaronte se kjo vepër më 1519 nuk kishte parë akoma dritën e botimit.
40 vjet pasi kishte ndodhur lufta e Shkodrës dhe 15 vjet pasi ishte botuar ‘De obsidione Scodrensi’, Luka Ulqinaku bën një rikujtesë pranë emrit të Marin Beçikemit edhe për të vetëqojturin Barleti. Siç shihet me pak fjalë e në një formë të qortuar por edhe për të treguar se ajo vazhdonte të ruante akoma vlerat e saj. Fill pas këtij mesazhi ndron menjëherë argumetin e me një thirje plot respekt e dhimbsuri për Marinin i treguar se ka bërë gjithçka që mund të bëhej për të ndrequr gabimet në veprën e Virgjilit mirëpo nuk përmënd faktin që kalimthi ka korigjuar edhe veprën e të ashtuqojturit Barletit.
Ai ka ulur numurin e rrethuesve në 200 mijë vetë (në vepër shpihet deri në 350 mijë vetë ) dhe duke sugjeruar për të rrethuarit brenda kalasë 1500 veta (në vepër ka vetëm aludime por nuk jepet asnjë shifër e përgjithshme. Në fakt kanë qënë 1600 ushtarë mercenarë dhe 1800 vendalinj). Këto shifra të korigjuara apo të plotësuara Ulqinakut nuk mund t'ja jepte askush tjetër veç Beçikemit që i njihte mirë detajt, gabimet apo mungesat në atë vepër. Kështu Ulqinaku me nota pezmatimi na komunikon se veç këtyre i mbetet akoma edhe diçka tjetër e rëndësishme që ai kishte mundësinë ta ndreqte qoftë edhe me një fjalë të vetme por këtë fakt e le në mirëbesim të lexuesve të mënçur me shpresën që ta kuptojnë vetë mbasi është “lehtë të shikohet”. Dedikimi mbyllet me fjalët:
Po i le (këtu) mënjane gabimet (e tjera) dhe (gjithë) pakujdesite, qe jane te pafundme, dhe per ta thene me nje fjale të vetme, vetëm nje korigjim do të mundnja ta ndreqnja, pikërisht atë, që është e lehte të shikohet. Qofsh mire o Marini im, dhe do të desha të të bindnja per nder te Atdheut, nga i cili kam pasur mbi të gjitha bindjen qe ti je per mua nje Atë shume i nderuar.
Në qoftë se Ulqinaku ishte ndërgjegjësuar bindshëm e me kopetencë të plotë për hir të Atdheut e cilëson atë si një Atë shumë i nderuar nuk duhet të ketë asnjë arsye që edhe të tjerët të mos ta shikojnë dhe të mos ta nderojnë atë si Babain e kombit shqiptar. Ky ishte dedikimi monumental, jo aq i thjeshtë për ta kuptuar, por që e vendoste Beçikemin, dhe jo Barletin, në piedestalin më të lartë të historisë, kulturës dhe identitetit shqiptar.
Disa herë në dedikim përdoren fjalët: patria(Atdhe) dhe patrem charissimum (Atë i shtrenjtë) të lidhura me emrin e Beçikemit. Më shumë se kaq Ulqinaku nuk mund të theshte. Ishin të mjaftueshme aluzionet mbasi nuk mund ta shpallte publikisht kush ishte ai Barlet kur akoma priteshe momenti i përshtatshëm që të dilte në dritë me po këtë pseudonim kryevepra e tij Historia de Vita et gestis Scanderbegi (1522) për të cilën kishte punura gati 18 vjet.
Ulqinaku e dinte mirë këtë gjë e nuk mungoj të jepte kontributin e vet për botimin e veprës(I. Karanxha: Dy shqiptarë në fillimet e editorisë veneziane : Luka Ulqinaku, Bernardino de Vitali. Tirana observer 20 mars, 2011). Si konkluzion mund te themi se dedikimi monumental dhe disi i kriptuar i Luka Ulqinakut, që paraprin me gati 30 vjet deklartën e Paolo Giovios për Beçikemin, ka mbetur i pa njohur në kulturën evropiane e po ashtu edhe në shkencën e kulturën e sotme shqiptare e cila duket pak e intresuar mbi këtë argument.
(Nxjerë me shkurtime nga një studim i pabotuar i vitit 2014.)
Firenze 17. 03. 2016
Redaksia Online
(E.Ç./Shqiptarja.com)