Pjesa e Pare
Pjesa e dyte
Vijimi..Pjesa III
Në bisedat e tij, Ali Asllani, për hir të së vërtetës, pak e rrallë do të fliste mbi problemet letrare. Ai nuk shquhej për erudicion, as për ndonjë përgatitje e kulturë të dalluar artistike. Mendimet e tij për letërsinë dhe artin në përgjithësi buronin kryesisht nga përvoja dhe intuita e një krijuesi tepër të ndjeshëm e të hollë.
Nga ana tjetër, ai sikur druhej ose më mirë kishte frikë të hynte në problemet e letërsisë, në një kohë kur ato ishin bërë shumë të ngatërruara dhe qenë pleksur keq me politikën. Aq më tepër që ajo kohë nuk ishte koha e tij. Ç’kish për të thënë e ç’mendonte për artin, i kish shprehur e i shprehte në vargje dhe kjo mjaftonte. Ai donte të këndonte dhe jo të predikonte, të jepte mësime e të bënte teorira. “Punë të diturish, o tungjatjeta” më tha një herë, kur në tavolinë u hap një bisedë për natyrën e poezisë dhe ai rrinte e dëgjonte.
Vetëm, para se të ngriheshim, më kujtohen fjalët që shqiptoi gati me gjysmë zëri: “Vjershën nuk e bën metrika, por zemra”. Në takimin tjetër që pasoi, ai si pa kuptuar, do t’i kthehej bisedës së kaluar dhe do të më thoshte me një lloj intimiteti si miku mikut: “Jam i një mendjeje me ju që vjersha të ketë një detyrë shoqërore ose, si thonë të diturit e sotëm të artit, një funksion shoqëror. Këtë, të them të drejtën, më shumë se nga librat e kam mësuar nga jeta. Pra, kështu e kam ndjerë, kështu e kam kuptuar dhe kështu e kam kënduar dhe shprehur.
Është e vërtetë që arti duhet të ketë një ideal, jo ashtu kotnasikoti, tralala. Se dhe bilbilin që është shpend, e shtyn diçka, pa këndon. Ja, shiko dhe folklorin, asgjë nuk ka pa kuptim, pa një qëllim e pa një mendim me vlerë. Nuk besoj se gaboj po të them se detyra e poetit është të japë shpirtin e njeriut, një barrë kjo e rëndë që ta kapësh, ta nxjerrësh në dritë e ta thuash me fjalë. Dhe këto, të kenë një domethënie, të tingëllojnë bukur si muzikë. Pa këtë muzikë s’ka poezi. Edhe kur mendimi është i turbullt, por shpirti e ndjen, është muzika e fjalës së poetit.”
Xha Aliu e dinte që unë jepja leksionet e letërsisë së Pavarësisë në Universitet, po asnjëherë nuk më pyeti drejtpërdrejt nëse përmendej ose flitej për të dhe për poezinë e tij. Ç’është e vërteta, në vitet 50-60, ai akoma nuk ishte përfshirë në program. Kjo do të ndodhte më vonë, por unë do të flisja për të në panoramën e përgjithshme të poezisë shqipe midis dy luftërave. Dhe një ditë kur i thashë, u ngazëllua i tëri, më shtrëngoi dorën e pëshpëriti i mallëngjyer: “Paç uratën, mor bir” dhe si u mendua një hop shtoi: “Këngës së vërtetë nuk i duhet hyrë në hak”.
Pas këtij oguri të mirë që i dhashë, poeti u afrua më shumë me mua dhe një ditë, kur kishim dalë nga Klubi i Shkrimtarëve dhe po e përcillja, para se të ndaheshim, pasi ktheu kokën prapa, nxori një fletë gazetë nga xhepi dhe ma dha. “Këtu ke të shtypur ca mendime të mijat për vjershësinë, të dhëna në kohë të shkuara e të harruara. Lëçiti, se mbase të hyjnë në punë. Gazeta ku janë shtypur është e ligshtë, po mendimet e mia, them se jo. Të kam rixha, mbaro punë dhe ma kthe. Fute në xhep.”
Gjithë sa tha dhe si i tha, nga fjalët dhe toni i zërit, nga emocioni që e kish mbërthyer dhe vështrimi i shpërqendruar, sikur më zgjoi ndjesinë e një konspiracioni. Vetëm kur u ndamë dhe u gjenda vetëm, nxora nga xhepi atë që më kish dhënë dhe e vështrova ç’ishte. Ishte një fletë e gazetës “Tomori” e vitit 1942, ku qe botuar një intervistë e tij nën titullin “Flet Ali Asllani, rapsod i tokës dhe jetës shqiptare” marrë nga Stefan Morava, pseudonimi i kritikut letrar Stefan Shundi.
E lexova me një frymë sapo shkova në shtëpi dhe mbeta i befasuar. Pastaj iu ktheva rishtazi, kësaj here me laps në dorë. Mbaj mend që mbresa më e fortë që më la ishte fakti që, ndonëse kishin kaluar mbi dy dekada dhe kishin ndodhur përmbysje të mëdha, mendimet e poetit i kishin qëndruar kohës. Asgjë nga ato që kish thënë, nuk ishte zhvleftësuar. Kish disa të vërteta themelore për poezinë dhe artin në përgjithësi, të cilat ai i sillte nga përvoja e tij krijuese, që çuditërisht përkonin me mendimin letrar të kohës së re.
Rrethi i problematikës për të cilën shprehej poeti, kish të bënte me disa çështje themelore të misionit dhe funksionit shoqëror të artit. Ai thoshte : “Arti në shërbim të popullit, në shërbim t’atdheut. Vjersha duhet të thotë diçka, të ketë një ideal brenda saj… duhet të dalë nga shpirti i popullit, nga jeta e gjallë. Nuk e ndaj artin në aksioma, kur them këtë; temën më përpara nga të gjitha e ndjen vetë artisti, krijonjësi, por, në vend që të bëjë vetëm për veten e tij, këtë prekje artistike e shfaq dhe ndjenjat e tij i dorëzon në popull”.
Sipas tij, në qoftë se poeti shkruan për vete, atëherë t’i mbajë në sirtar të pabotuara, sepse “arti është art, kur është i zoti të na sjellë në botën e tij, kur na prek, por kjo nuk do të thotë të jetë i pakuptuarshëm ose i thellë dhe i errët me zor”. Bindja e poetit për një funksion shoqëror të artit, arrin deri atje sa të thotë që “Kemi nevojë për një gjuhë që të flasë si numrat (nënvizimi N.J.) në të gjithë njerëzit.
Kemi nevojë për një art që të prekë të egrit dhe të qytetëruarit, të kulturuarit dhe injorantët”. Ai kërkon nga arti ideshmëri, qartësi e thjeshtësi dhe duke arsyetuar më tej shprehet: “Artistët e mëdhenj … janë të mërguar nga qielli këtu në tokë, janë dhuratë për gjithë botën. Arti i gjithë botës bashkohet në qëllimin e tij të shenjtë. Dhe që ta kuptojë populli artin, duhet që ky të jetë i thjeshtë…”
Për Ali Asllanin “arti del nga realiteti” dhe atë e bëjnë të tillë artistët, të cilët e kapërcejnë realitetin me frymën dhe intuitën e tyre, duke punuar lëndën e bukur të jetës, “që nuk e shquan dot një njeri i thjeshtë”.
Pyetjes se sa është në gjendje ta kuptojë populli i thjeshtë artin, poeti i përgjigjet duke arsyetuar se “Këtu nuk duhet të flasim për popullin analfabet ose për atë që s’ka hapur kurrë një libër në jetën e tij”. Ai nuk e banalizon funksionin shoqëror të artit, nuk është për një qytetërim të përciptë, por për një qytetërim të qenësishëm dhe të mirëqenë.
Mendimet për artin, për të bukurën, pra, për vlerat estetike në përgjithësi, të cilat i shpreh dhe i bart dhe poezia e tij, poeti i konkretizon me personazhe nga veprat e veta, si figura e Hanko Hallës, por akoma më shumë me atë të vajzës shqiptare, që përfaqëson idealin e bukurisë së vërtetë. Ai e veçon bukurinë e vajzës shqiptare si një vlerë që s’e gjejmë në popujt’ e tjerë, për “ndjenjat e thella tradicionale dhe për cilësitë e gjalla, larg çdo narcizizme evropjane”. Eshtë kjo arsyeja, siç pohon poeti në këngët e tij, që ai i këndon vajzës shqiptare, si dhurata më e madhe e vlerave estetike-shpirtërore kombëtare.
Në gjykimet e Ali Asllanit zënë vend dhe disa mendime për poezinë që lëvrojnë letrarët e rinj të kohës. Ai çmon dëshirën e zjarrtë të tyre për artin, por nuk pajtohet me faktin që një pjesë nga ata “zotrohet nga ndjenja shumë të sëmurta, nga një pesimizmë të pajustifikuar. Jo këto rënkime, këto vuajtje, që nuk mund të jenë veçse elemente të huaja nga rinia. Duhet të largohen, duhet një hov, një dionisiazmë, një gjallëri për të stolisur jetë. T’u qesh buza. Pastaj, do t’ishte më mirë që rinia të vazhdojë të shkruajë, por dhe më shumë të këndojë.”
Me gjithë qëndrimin kritik që mban ndaj kësaj dukurie në letrat e kohës, kjo nuk e pengon të tregohet optimist, kur thotë se “Këto janë një shpresë shumë e madhe për letërsinë tonë” dhe këtë e tregon fakti se “kanë një vepër që tani … të konsideruar”.
Në fund Ali Asllani flet për fushën e tij të krijimtarisë. Ai nuk ka shkruar kurrë prozë dhe ka dyzetë vjet që merret me poezi. Me këtë rast ai i bën vetes autoportretin me fjalët: “Poeti është si guri i strallit. Zjarri i tij nuk mbarohet kurrë. Poeti heq, rënkon, qesh, digjet e djeg, por zjarri i tija nuk mbaron”.
Isha aq i befasuar dhe i prekur nga mendimet e poetit, sa nuk prita takimin e rastit, por shkova posaçërisht në Klubin e Shkrimtarëve, në orën që ai dilte atje dhe e takova. Mezi e mbaja entuziazmin tim rinor, që ato ide, të cilat ai i kish shpalosur në intervistën e tij të hershme, qenë aq aktuale dhe i bënin nder poetit edhe në kohën që jetonim. Ishte kjo një gjë tepër e rëndësishme për rrethanat e atëhershme kur hijet e së kaluarës binin në një farë mënyre mbi të.
Kur u gjenda para tij, tek rrinte ulur në kolltuk, ngriti kokën dhe picërroi sytë. “E dija që më prisje”, i thashë sapo u ula. Ai s’ma ndante shikimin. Ishte sa i emocionuar, aq dhe kureshtar për gjykimin tim, pra për reagimin e brezit të ri, ndaj gjithë ç’kish thënë e shkruar ai në një kohë, kur prej atëherë kish rrjedhur aq ujë e kishin ndodhur aq përmbysje të mëdha.
“Zotrote, sikur i ke shkruar sot”, i thashë sinqerisht. “Mos ia bëj qejfin plakut”, ma priti. “Qejfin mund t’jua bëja në qoftë se do të ishte ndonjë poezi, po ato që më ke dhënë janë mendime racionale, të cilat s’kanë të bëjnë me ndjenjat, por me ide e gjykime, për të cilat unë jam i bindur se qëndrojnë sot e gjithë ditën”. Ai heshti dhe mori një pamje të përdëllyer, si të niste ritin e një faljeje. “Paç uratën, ç’të të them, unë i gjori, që më jep gaz në këtë vërsë, kur të mirat të vijnë rrallë e më rrallë”.
Ishte viti 1965, një mot para se poeti të ikte përgjithmonë.
Ali Asllani, një peng dhe bisedat për dashurinë
Më kanë ngelur në kujtesë disa momente për të cilat ai më tregonte me emocion. Kështu, kish një peng të hershëm, që i kish mbetur gozhdë në zemër. Ky ishte udhëtimi deri në Stamboll tok me disa patriotë vlonjatë në vitet 20 për të marrë eshtrat e Naim Frashërit. Me gjithë përpjekjet e bëra, s’ia kishin dalë në krye misionit të marrë përsipër. Dhe qe dëshpëruar aq shumë sa nuk ish çmallur dot as me Stambollin, qytetin e rinisë së tij.
E kundërta kish ngjarë kur kish vajtur në Kalabri më 1918, i ftuar nga një mik arbëresh, dhe kish vizituar Maqin dhe Shën Mitrin, vendlindjen dhe kolegjin e De Radës. Duke vënë dorën në gjoks më thoshte: “Ja, këtu e kam, gjithë ç’ndjeva kur shkela në viset e tij. Një bukuri binjake si në anët tona. Po lëre pasandaj, or tungjatjeta, kur dëgjoja tek kuvendonin arbërisht. Më dukej sikur më fliste një mëmë e lashtë arbëreshe, që kohërat e vështira e kishin hedhur përtej detit, por gjuhën s’ia kishin prerë dot. Arbëreshi është rac’ e fortë”.
Kjo vizitë i shërbeu ta njihte më mirë poezinë e De Radës, e cila, sado e shkruar në një të folme shumë të hershme, i kish tingëlluar si muzikë. Ndjente frymën e shenjtë të artistit dhe shtonte: “Mbase këtë e kanë ndjerë dhe Lamartini e Hygoi, që e çmuan dhe e nderuan, kur u njohën me vargjet e tij”. Me këtë rast më tregoi që Ismail Qemali kish pasur njohje dhe miqësi me V. Hygoin dhe këtë ia kish treguar vetë ai, kur një mbrëmje shëtisnin buzë detit përtej Ujit të Ftohtë bashkë me L. Gurakuqin e L. Nosin.
Shoqërimi me Ali Asllanin, sado i çuditshëm që mund të duket, kish si bosht bisedat për dashurinë. Kryefjala e tij ishte gjithnjë shprehja “Amore e felicita”. Ai fliste për dashurinë me gjallëri e ngazëllim. Ishte ashik i saj, kish natyrën e zjarrtë të bejtexhinjve, përkushtimin e tyre pas asaj ndjenje, por jo se shkruante si të rinjtë. Sepse, kush i kish lexuar vjershat e tij, e dinte se dashuria ishte tema zotëruese, zemra e gjithë krijimtarisë së tij. Shpirti i digjej përjetësisht nga dashuria.
Gjithë kohën fliste për të, tregonte ngjarje, recitonte vargje, orvatej me takt të pyeste e të merrte vesh nga të fshehtat tona, kishte një kureshtje të përvojtur të mësonte diçka nga dashuria e brezit tonë. Në këto raste ai bëhej delikat, herë i menduar e herë shpërthente në dufe, por ngaherë dinjitoz. Gjithë kuptimi i jetës për të ishte dashuria. Jashtë saj, siç thosh ai vetë, vinte shkretëtira.
Bukuria e gruas ishte mbi çdo gjë. Ishte Meka e poezisë, Meka e poetëve, pra, më e shenjta gjë e njeriut. Por ky përkushtim i xha Aliut, kjo lidhje e gjithëpushtetshme që ai kish me dashurinë e me bukurinë e gruas, shfaqej në rrethana të caktuara, në disa momente, të cilat vetëm poeti dinte t’i krijonte. Nuk mbaj mend asnjëherë që biseda për dashurinë e për bukurinë e gruas të banalizohej prej tij. Ai dinte ç’thoshte e ç’kërkonte. Ishte sa serioz aq dhe delikat, kur fliste për dashurinë.
Poeti e mbante veten për malësor dhe krenohej që vinte nga malet e Labërisë. Një herë më tha: “Ju fusharakët në dashuri jeni ca qaramanë. Ja, dëgjo këngët e fushës për dashurinë: “Ku më ishe, o shpirt’ o xhan / të prita mbrëmë në stan … aman, aman, aman!” Burri nuk duhet të qahet kurrë, - shtonte, - edhe në dashuri. Biles lipset të tregohet i ashpër. E di, zotrote, si i drejtohet labi të dashurës? “Ku më ishe, moj qen’ e qenit / Të prita te guri i lëmit / Më griu era e shkëmbit!”. Qëne e quan dhe i flet me një inat që rrëfen dashuri!”
Redaksia Online
(E.Ç./shqiptarja.com)